Niejednokrotnie człowiek pozostawia testament, ponieważ chce, by po śmierci jego majątek otrzymała wskazana przez niego osoba, a pozostali krewni nie otrzymali żadnych składników majątkowych wchodzących w skład spadku. Spadkodawcy często nie mają świadomości, iż pominięcie w testamencie osób, które dziedziczyłyby na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, tj. dzieci, małżonka, rodziców, będzie skutkować powstaniem po ich stronie roszczenia o zachowek, tj. prawa domagania się od osoby, która otrzymała spadek zapłaty określonej przepisami kwoty pieniężnej.
Pojawia się zatem pytanie, jak postąpić, jeśli mamy powody, ku temu, by odsunąć członków rodziny od dziedziczenia i pozbawić ich jednocześnie prawa do zachowku? Rozwiązaniem tego problemu jest wydziedziczenie określonej osoby w sporządzonym testamencie. Zatem, jak wynika z powyższego, wydziedziczenie może nastąpić wyłącznie w testamencie, a dodatkowo spadkodawca musi wskazać osobę, którą wydziedzicza oraz przyczynę wydziedziczenia.
W art. 1008 Kodeksu cywilnego uregulowane zostały przyczyny wydziedziczenia. Należą do nich::
- uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy;
- dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wolności lub rażącej obrazy czci;
- uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Pierwszą przyczyną jest „uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy”. Pojawia się zatem pytanie, jakie zachowanie członka rodziny może skutkować jego wydziedziczeniem przez spadkodawcę?
Przede wszystkim musi być to „zachowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego”, a zatem zachowanie naganne, niemoralne. Po drugie, to zachowanie winno być „uporczywe”. Zatem, nie możemy skutecznie wydziedziczyć członka rodziny, który jedynie raz zachował się w sposób niewłaściwy. Przez uporczywość rozumieć należy długotrwałość lub wielokrotność nagannych zachowań. Ostatnią kwestią jest to, iż to uporczywe, naganne zachowanie musi być podejmowane „wbrew woli spadkodawcy”. Zatem spadkodawca musi wyrazić wyraźną dezaprobatę dla takiego zachowania. Przykładem takiego zachowania, które może skutkować wydziedziczeniem jest przestępczy tryb życia. Ciekawym zagadnieniem jest możliwość wydziedziczenia członka rodziny z powodu alkoholizmu lub narkomanii. Mogłoby się wydawać, iż alkoholizm lub narkomania są przyczynami, które niewątpliwie uzasadniają wydziedziczenie. Tymczasem Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 22 listopada 2018 roku (sygn. akt: I Aca 126/18) uznał, że: wydziedziczenie może nastąpić, gdy spadkobierca w sposób zawiniony postępuje niewłaściwie względem spadkodawcy. W przypadku alkoholizmu nie może być mowy o uporczywości lub umyślności, lecz o nieprzezwyciężalnym przymusie wywołanym chorobą. Dlatego też wydziedziczenie z powodu alkoholizmu jest możliwe jedynie wtedy, gdy spadkobierca w chwili sporządzenia testamentu był w stanie przeciwstawić się nałogowi.
Drugą przyczyną wydziedziczenia jest „dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wolności lub rażącej obrazy czci”. Zatem, przyczyną wydziedziczenia może być popełnienie niektórych przestępstw opisanych w Kodeksie karnym. Ponadto, przestępstwa te muszą być popełnione przeciwko spadkodawcy lub jego osoby najbliższej. Przez osobę najbliższą dla spadkodawcy rozumie się osobę związaną ze spadkodawcą silnymi uczuciami. Zatem nie musi być to wyłącznie małżonek, dzieci, czy rodzice spadkodawcy, ale każda osoba, z którą spadkodawca jest silnie związany. W tym miejscu podkreślenia wymaga fakt, iż dla wydziedziczenia nie jest konieczne uprzednie skazanie za dane przestępstwo prawomocnym wyrokiem karnym. Dodatkowo, sądem uprawnionym do stwierdzenia, czy doszło do popełnienia przestępstwa jest również sąd cywilny. Zatem, w postępowaniu o zapłatę zachowku możliwe jest wykazanie, iż osoba wydziedziczona popełniła przestępstwo, bez uprzedniego przeprowadzenia postępowania karnego. Jednakże, jeśli osoba wydziedziczona została przed wytoczeniem powództwa skazana prawomocnym wyrokiem za popełnienie przestępstwa, sąd cywilny jest związany tym orzeczeniem i nie może ustalić faktu popełnienia przestępstwa odmiennie.
Przykład 1: osoba A została wydziedziczona w testamencie. Jako przyczynę spadkodawca wskazał, iż osoba A popełniła przestępstwo przeciwko zdrowiu żony spadkodawcy. Postępowanie karne wszczęte przeciwko osobie A zostało umorzone (wyrok nie został wydany). Osoba A pozwała spadkobiercę B o zachowek. Osoba B wskazała, iż doszło do wydziedziczenia z uwagi na popełnienie przestępstwa. Sąd cywilny, rozpatrując sprawę o zachowek ustalił, iż osoba A popełniła przestępstwo przeciwko zdrowiu żony spadkodawcy i oddalił powództwo.
Ostatnią przyczyną wydziedziczenia jest uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Pod pojęciem niedopełniania obowiązków rodzinnych należy rozumieć chociażby: niewykonywanie obowiązków alimentacyjnych, brak pomocy w chorobie, nieudzielenie opieki, ale także zerwanie więzi, zerwanie kontaktów, wszczynanie awantur, wyrzucanie spadkodawcy z domu. To zachowanie również musi być uporczywe (uporczywość zdefiniowano już powyżej). Ponadto, zaniedbywanie obowiązków musi być umyślne. Oznacza to, iż wydziedziczenie nie może nastąpić z uwagi na zaniedbywanie obowiązków rodzinnych jeśli osoba, która ma być wydziedziczona nie wie, iż obowiązek względem spadkodawcy powstał.
Przykład 2: osoba A mieszka za granicą, nie utrzymuje z osobą B częstych kontaktów. Osoba B w wyniku wypadku doznaje złamania nogi i wymaga opieki. Osoba B nie informuje osoby A o wypadku i potrzebie opieki. W związku z brakiem informacji osoba A nie przyjeżdża do kraju i nie zapewnia osobie B opieki. Następnie osoba B wydziedzicza osobę A. Osoba A ma prawo domagać się zachowku bowiem nie zaistniała przesłanka „uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych” w rozumieniu art. 1008 Kodeksu cywilnego;
Jak zostało wskazane wcześnie, zerwanie więzi rodzinnych również jest podstawą wydziedziczenia. W tym miejscu zastrzec jednak należy, że zerwanie więzi wyłącznie przez spadkodawcę nie może być przyczyną wydziedziczenia. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 marca 2018 roku (sygn. akt: I CSK 424/17) wskazał, że: nawet całkowite zerwanie ze spadkodawcą więzi uczuciowej nie może stanowić podstawy wydziedziczenia jeśli nastąpiło wyłącznie z winy spadkodawcy. Jeśli jednak osoba wydziedziczona przyczyniła się do zerwania więzi chociażby poprzez zaakceptowanie faktu zerwania kontaktów lub brak zainteresowania osobą spadkodawcy wówczas taka sytuacja może być podstawą wydziedziczenia.
Powyżej zostały przedstawione przykładowe przyczyny wydziedziczenia. Jednakże, by mogło dojść wydziedziczenia podana przez spadkodawcę przyczyna musi być rzeczywista. Oznacza to, iż podana przyczyna nie może istnieć jedynie w wyobrażeniu spadkodawcy, ale również w świadomości osób trzecich, którzy znają sytuację, relację między spadkodawcą, a osobą wydziedziczoną.
Przykład 3: matka wydziedziczyła córkę, zaś do dziedziczenia powołała swoją siostrę. W testamencie wskazała, iż córka swoim zachowaniem okazywała żal do niej za rozwód z jej ojcem i wyprowadzenie się z rodzinnego domu. Córka wytoczyła pozew przeciwko ciotce o zapłatę zachowku, podała, że przyczyna nie jest rzeczywista. Powołani świadkowie zeznali, iż faktycznie córka miała dobry stosunek do matki, nigdy nie poruszała tematu rozwodu rodziców ani wyprowadzki od ojca. Fakt braku podejmowania tego tematu wynikał z potrzeby ochrony matki. Sąd uznał, iż przyczyna wydziedziczenia nie była rzeczywista, a istniała jedynie w świadomości spadkodawczyni i uwzględnił powództwo o zachowek.
Oświadczenie spadkodawcy o wydziedziczeniu zawarte w testamencie co do zasady nie zamyka drogi do wytoczenia powództwa o zachowek. W przypadku wytoczenia powództwa przez osobę wydziedziczoną, ciężar wykazania istnienia przyczyny wydziedziczenia leży po stronie pozwanej tj. osoby powołanej do dziedziczenia. W przypadku wykazania, iż przyczyna wydziedziczenia istniała i była rzeczywista, powództwo o zachowek zostanie oddalone.
A co jeśli spadkodawca przebaczył? Przebaczenie to „puszczenie krzywd w niepamięć”. Zatem, jeśli spadkodawca przebaczył osobie wydziedziczonej, oświadczenie o wydziedziczeniu zawarte w testamencie nie pozbawi uprawnionego należnemu mu zachowku. Przebaczenie może nastąpić w dowolnej formie, zatem nie wymaga się, by nastąpiło na piśmie, a tym bardziej, by spadkodawca po przebaczeniu zmieniał treść testamentu. Ponadto, przebaczenie nie jest oświadczeniem woli, a tym samym nie wymaga się, by spadkodawca w chwili przebaczenia miał pełną zdolność do czynności prawnej, konieczne jest jednak by przebaczenie nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem tzn. by spadkodawca miał świadomość tego, co czyni.
